5,13. สจฺจาทีหา+ปิ

สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติฯ สจฺจ+มาจิกฺขตีติ อาปิมฺหิ ตฺยาทิปจฺจเย ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ทีหิ วา’’ติ ลวิกรณ+เอ+อยาเทสาฯ สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ อิจฺจาทิฯ อตฺถ+มาจิกฺขติ อตฺถาปยติฯ เอวํ เวทาปยติฯ สุกฺขํ กโรตีติ สุกฺขาปยติ สุกฺขาเปติ อิจฺจาทิฯ

5,16. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ

กตฺตารํ โย ปโยเชติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ+ณาปี โหนฺติ พหุลํฯ

ณิปจฺจโย อุวณฺณนฺตา, อาโต ณาเปว โหติ+ห;

ทฺเว ทฺเว+โก โหติ วา เสเส, พหุลํตฺยนุวุตฺติยาฯ

อกมฺมกาปิ โหนฺเตว, ณิ+ณาปฺยนฺตา สกมฺมกา;

สกมฺมกา ทฺวิกมฺมา+สฺสุ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกาฯ

ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, ณิ+ณาปีนํ ตุ สมฺภโว;

น ภาเว สุทฺธกตฺตา ตุ, กมฺมํ โหติ ปโยชเกฯ

นยาทีนํ ปธานญฺจ, อปธานํ ทุหาทินํ;

สุทฺธกตฺตา ณิ+ณาปีสุ, กมฺม+มกฺขฺยาต โคจรํฯ

ภวิตุํ ปโยชยตีติ อตฺเถ อิมินา ณิปฺปจฺจโยฯ ณกาโร ณานุพนฺธการิยตฺโถฯ ‘‘ยุวณฺณาน+เม+โอ ปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อายา+วา ณานุพนฺเธ’’ติ ณานุพนฺเธ อาวาเทโสฯ ตฺยาทิมฺหิ ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ปีหิ วา’’ติ ลวิกรเณ เอกาเร ‘‘เอโอน+มยวา สเร’’ติ อยาเทโสฯ

โส สมาธิํ ภาวยติ ภาเวติ , ภาวยนฺติ ภาเวนฺติ+จฺจาทิฯ กมฺเม-เตน สมาธิ ภาวียติ+จฺจาทิฯ เอตฺถ ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ กฺเย อิการสฺส ทีโฆฯ ภาวยิสฺสติ ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสนฺติ ภาเวสฺสนฺติ+จฺจาทิฯ อชฺชตเน อีสฺส สิมฺหิ อภาเวสิ ภาเวสิ, อภาวยิ ภาวยิ, อภาวยิํสุ ภาวยิํสุฯ ปรสฺสรโลเป อภาเวสุํ ภาเวสุํ, อภาวยํสุ ภาวยํสุ, อภาวยุํ ภาวยุํ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อภาวียิ ภาวียิ อิจฺจาทิฯ อภาวิสฺส อภาวยิสฺส, อภาวิสฺสํสุ อภาวยิสฺสํสุฯ กมฺเม-อภาวยิสฺสํ อิจฺจาทิฯ ภาเว ภาเวยฺย อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ภาวีเยยฺย อิจฺจาทิฯ ภาวยตุ ภาเวตุ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ภาวียตุ อิจฺจาทิฯ

ปจิตุํ ปโยเชตีติ อตฺเถ ณิ+ณาปี โหนฺติฯ โส เทวทตฺเตน โอทนํ ปาจยติ ปาเจติ อิจฺจาทิ, ตถา ปาจาปยติ ปาจาเปติ+จฺจาทิฯ กมฺเม-โส เตน เทวทตฺเตน โอทโน ปาจียติ ปาจาปียติ+จฺจาทิ, ภวิสฺสตฺยาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ

คนฺตุํ ปโยเชตีติ อตฺเถ โส ตํ ปุริสํ คามํ คมยติ คเมติ คจฺฉาปยติ คจฺฉาเปติ+จฺจาทิฯ กมฺเม-เตน โส คามํ คมียติ คจฺฉาปียติ+จฺจาทิฯ

คุห=สํวรเณ, คุหิตุํ ปโยเชตีติ ณิมฺหิ ‘‘คุหิสฺส สเร’’ติ ทีโฆฯ คูหยติ, คูหยนฺติ อิจฺจาทิฯ

ทิส+ทุส=อปฺปีติยํ, ทุสิตุํ ปโยเชตีติ ณิมฺหิ ‘‘ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺสา’’ติ ทีเฆ ทูสยติ+จฺจาทิฯ

ตถา อิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ อิจฺฉาปยติ อิจฺฉาเปติ, เอสยติ เอเสติฯ นิยจฺฉนฺตํ ปโยชยติ นิยมยติ นิยเมติฯ

ตถา อาสยติ อาเสติ, อจฺฉาปยติ อจฺฉาเปติฯ ลาภยติ ลาเภติ, เอวํ วาสยติ วาเสติ, วาสาปยติ วาสาเปติฯ วาหยติ วาเหติ, วาหาปยติ วาหาเปติ+จฺจาทิฯ เอวํ ชีรยติ, มารยติ, ทสฺสยติ อิจฺจาทิฯ หู=สตฺตายํ, ปโหนฺตํ ปโยชยติ ปหาวยติ ปหาเวติ อิจฺจาทิฯ สายยติ สายาปยติ สายาเปติฯ นายาปยติ นายาเปติฯ ปติฏฺฐาปยติ ปติฏฺฐาเปติฯ รสฺเส ปติฏฺฐเปติฯ หนฺตุํ ปโยชยตีติ ณิ+ณาปี, ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทเส ฆาตยติ ฆาเตติฯ ตถา ชุหาวยติ ชุหาเวติ, ชหาปยติ ชหาเปติฯ หาปยติ หาเปติฯ ทาปยติ ทาเปติฯ วิธาปยติ วิธาเปติ, ปิทหาปยติ ปิทหาเปติฯ (ภูวาทินโย)ฯ

อิทานิ รุธาทิอฏฺฐคณา ทสฺสียนฺเต-โรธยติ โรเธติฯ เทวยติ เทเวติฯ โตทยติ โตเทติฯ ชยาปยติ ชยาเปติฯ วิกฺกยติ วิกฺกยาเปติฯ สาวยติ สาเวติฯ วิตานยติ วิตาเนติฯ โจราปยติ โจราเปติ อิจฺจาทิฯ

ขาทีหิ ปจฺจยนฺเตหิ, อปิ โหนฺติ ณิ+ณาปโย;

ณิ+ณาปินา+นกานานํ, ทสฺสนญฺเจตฺถ สาธนํฯ

ติติกฺขนฺตํ ปโยชยติ ติติกฺเขติ ติติกฺขาเปติ, ติกิจฺฉยติ ติกิจฺเฉติ ติกิจฺฉาปยติ ติกิจฺฉาเปติฯ เอวํ พุภุกฺเขติ พุภุกฺขาเปติฯ ปพฺพตายยติฯ ปุตฺตียยติ อิจฺจาทิฯ (ขาทิปจฺจยนโย)ฯ

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโฐฯ

7. ขาทิกณฺฑ

อถ ธาตูหิเยว ภาว+กมฺม+กตฺตุ+กรณาทิสาธนสหิตํ ขาทิวิธานํ อารภียเต –

‘‘ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ’’ อิจฺจาทีหิ ปจฺจยวิธานญฺจ ปรรูปทฺวิตฺตาทิการิยญฺจ ตฺยาทิกณฺเฑ วุตฺตนเยเนว ญาตพฺพํฯ ติติกฺขนํ ติติกฺขา, ‘‘อิตฺถิย+มณกฺติกยกยา จ’’ อิติ สุตฺเตน อปจฺจโย จ ‘‘อิตฺถิย+มตฺวา’’ติ อาปจฺจโย จ โหติฯ ตถา วีมํสนํ วีมํสาฯ ‘‘กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ’’ติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉนํ วิจิกิจฺฉาฯ คุป=โคปเน, พธ=พนฺธเนติ อิเมหิ ธาตูหิ ‘‘นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ’’ อิติ ฉปจฺจยาทิมฺหิ จ ทฺวิตฺเต ปรพการสฺส อิมินา ภกาเร จ กเต อปจฺจยาทิ โหติฯ ชิคุจฺฉนํ ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉนํ พีภจฺฉาฯ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต’’ อิติ อิจฺฉาย+มตฺเถ ข+ส+ฉปฺปจฺจยา โหนฺติฯ ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ, พุภุกฺขนํ พุภุกฺขาฯ ชิ=ชเย, ชิคิํสนํ, ชิคิํสาฯ ฆส=อทเน, ชิฆจฺฉนํ ชิฆจฺฉาฯ